Ortadoğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri, sayısız inanç sistemini bünyesinde barındıran medeniyetlerin beşiği konumundadır. Bu çok etnikli bölgelerde varlığını sürdüren farklı kültürel değerlerden biri de dövme (deq, deqme) sanatıdır. Dövme sanatına Süryaniler, Ezidiler ve Müslümanlarda rastlanmıştır.

Dövme, sözlük anlamı itibarıyla vücut derisi üzerine iğne veya benzeri sivri bir araçla çizilerek ve içine renk veren maddeler konulmak yoluyla yapılan yazı veya resim olarak tanımlanır. Başka bir ifadeyle, insan cildi içerisine pigment içeren boyalar verilerek motif çizme sanatıdır. Dövme, bir boya maddesinin çeşitli tekniklerle derinin alt yüzeyine kalıcı olarak işlenmesi durumudur.

Dövme, Japonya’da M.Ö. 5000’li yıllara ve Mısır mumyalarında M.Ö. 2000’li yıllara dayanan çok eski bir tarihe sahiptir. Bu eski dövmeler, sivriltilmiş kemik ve metal parçalarıyla, farklı yaprak ve kamışlardan elde edilen boyalar kullanılarak yapılmıştır.

Ötzi mumyası üzerinde bulunan dövmeler

Güneydoğu Anadolu’da Dövme Uygulaması (Deq)

Türkiye’de geleneksel dövmelere Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde rastlanmaktadır. Yerel ağızda bu dövmelere “Dak”, “Daq” veya “Dek”, “Deq” denir. Dövme yapan erkek “dekkak”, kadın “dekkake” olarak anılırken; dövme yaptıran erkek “medkuk”, kadın ise “medkuke” olarak adlandırılır. Geleneksel dövme uygulaması özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde varlığını sürdürmektedir.

Malzemeler ve Teknikler

Dövme yapımında kullanılan ana malzemeler is, çivit, bitkilerin özleri, kına, safran ve süt gibi çeşitlidir. Güneydoğu Anadolu’da kullanılan malzemeler ise; “el-merare” denilen safra (öd), “siraç” adı verilen idare lambası isinden elde edilen is ve “Halîb Ümmül-Bint” denilen kız çocuğu doğurmuş annenin sütüdür. Bu malzemeler (is, öd sıvısı ve anne sütü) bir kapta karıştırılıp bir süre bekletilir. Bazen bu karışıma göz sürmesi ve pankreas (hayvan öd) sıvısı da eklenebilir.

Dövme, “ibre” denilen, birbirine iple bağlanmış bir veya birden fazla dikiş iğnesi demeti aracılığıyla deri altına işlenir. İğnenin bilinmediği dönemlerde diken, keskin kamış, kuş tüyü ve kemik gibi sivri ve delici araçlar kullanılmıştır. İğneler birlik, üçlü, beşli, yedili, dokuzlu, onlu ve kırklı demetler halinde bağlanarak kullanılır ve sayı yöreden yöreye farklılık gösterebilir. Kullanım oranlarına ve karışım türlerine göre dövmeler mavi, siyah, yeşilimsi, sarımsı veya kırmızı olabilir.

Dövme yapımı genellikle “merbaiye” denilen bahar mevsiminin başında gerçekleştirilir. Gençler, işaretlerin şekli bozulmasın diye ergenlik döneminden sonra dövme yaptırmayı tercih ederler.

Alt dudağa yapılan dövmeler için yedi iğne kullanılır; dudak yedi günde kabuklanır ve istenilen renk için yedi kere tekrarlanır. Bu süreçte sıvı gıda tüketilmesi ve dudağın fazla hareket ettirilmemesi gerekir.

Dövmenin Amaçları ve Fonksiyonları

Dövme, farklı kültürel yapılarda farklı amaçlara hizmet eden kültürel bir olgudur. Geleneksel dövme (deq), bir süs aracı olmanın ötesinde sembolik bir iletişim aracıdır ve taşıdığı anlamlar neticesinde bir sanattır. Herhangi bir soya veya aşirete bağlılığı göstermek, güzellik veya süslenmek, bereket veya şans getirmesi, hastalıklardan korunmak gibi sebeplerle yaptırılmaktadır.

Kadınlar dövmeyi süs aracı olarak (makyaj, takı gibi) kullandıkları için erkeklere oranla daha fazla yaptırır. Dövme nedenleri arasında; soyluluk, evliliğe hazır olmak, asalet, erkeklerin beğenisini kazanmak, büyü bozma, nazar, şans, gebe kalabilmek, üzerine kuma gelmemesi, iyi bir evlilik, ömrün uzaması ve yılan/akrep sokmaması gibi birçok sebep yer alır. Alt dudak dövmesi saadet ve nazar için uygulanır ve genç kadınların masumiyetini temsil eder.

Özellikle ergenlik çağına giren erkek çocukları dövme yaptırmaya başlarlar. Dövme yaptırmalarındaki nedenler arasında boy / soy / aile simgesi olmak, kişiyi / olayı / anıyı canlı tutmak, yiğitlik / cesurluk göstermek, güçlü ve etkileyici olmak, karşı cinsin dikkatini çekmek, evliliğe hazır olduğunu göstermek, nazardan korunmak, uzun ve sağlıklı bir ömür istemek ve akrep / yılan sokmasına karşı önlem almak bulunur.

Dövme Alanları

Motiflerin yapılacağı yer, cinsiyete ve yapılma amacına göre vücutta farklılık gösterir. Bu farklılık, cinsleri ayırmak ve kadın ile erkek arasındaki farkı ortaya koymak amacını taşır.

Kadınların dövmeyi uyguladıkları bölgeler; elin üst kısmı, kolun iç kısmı, alnın ortası, çenenin ortası, göğüs ve yanaklar. Ayrıca dudaklarına ve ayaklarına da dövme yaptırırlar. Nazara karşı koruma amacıyla yapılan motifler alın, kaş ucu ve çeneye yapılır.

Erkekler de ise dövmenin uygulandığı bölgeler; burun, çene, elmacık kemiği, elin üst kısmı ve parmaklar. Daha çok ellerine, burun, çene ve elmacık kemikleri üzerine birer nokta şeklinde dövme yaptırırlar; bu noktalar bekârlık işareti anlamına gelebilir. Erkeklerde boy / soy simgesi şakaklara, elmacık kemiklere ve yanaklara yapılır.

Motifler ve Anlamları

Dövme motifleri, kişinin bedeninde ilmek ilmek işlenir ve ölene dek taşınan mesajlar verir. İnsan bedeni, baş ve boyun gökyüzünü, gövde kısmı atmosferi, ayaklar ise yeryüzünü temsil edecek şekilde evrene benzetilmiştir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde motifler şekillerine göre beş başlık altında toplanabilir: Bitkisel, hayvansal, geometrik, figüratif ve boy simgesi.

Ağaç, Hayat Ağacı: Yaşamın sürekliliğini, köklerin göklerde, dalların yeryüzünde oluşunu simgeler.

Ceren (Ceylan): Sevilen motiflerdendir; kalp ve göğüs üstüne işlenir, “ölsen de kalbimizdesin” anlamını taşır.

Akrep, Yılan, Kırkayak: Korkulan motiflerdendir; ayaklara işlenir, toprak ana korkusu ve sevinci, yaşanılan toprak uğraşını simgeler. Akrep aynı zamanda koruma sembolü olarak da kullanılır.

Güneş: Bilgelik, güzellik, doğurganlık, sağduyu. Hükümdarlığın, kudretin ve bereketin sembolüdür.

Ay: Uzun yaşam, yaşamın özü ve sonsuz yaşam.

Taç (Alın Ortası): Asalet, benzersizlik, güzellik; güneşi, ışığı ve aydınlığı simgeler. “Başım gözüm üstünde” anlamı taşır ve evlenmek isteyen erkeklerin dikkatini çeker.

Tamga: Kişinin ait olduğu soya veya aşireti simgeler.

Üç Nokta: Kadınlar tarafından üzerlerine kuma gelmesini önlemek için yapılır.

Balık: Doğurganlık ve bereket anlamlarını taşır.

Geleneksel Dövmenin Gerilemesi ve Güncel Durum

Dövme, tarih boyunca bireyin kendini ifade etmesi ve iletişim kurması için kullandığı bir yöntem olmuştur. Ancak günümüzde, geleneksel dövmeler unutulmaya yüz tutmaktadır. Bunun temel nedenleri:

Dövmenin, sembollerin tuhaf karşılanması ve alay konusu olması.

İslam dininin bedene zarar verilerek yapılmış olan dövmeyi yasaklaması ve günah olduğunu belirtmesi.

Dinî, sosyal ve ekonomik faktörler dövme yapımının azalmasına neden olmuştur.

Geçmişte Zerdüştlük, Paganizm, Şamanizm, Maniheizm ve Budizm gibi inanç sistemlerinin izlerini taşıyan dövme, günümüzde artık bölgesel inanç, soyluluk veya güç simgesi olmaktan çıkmıştır. Artık kişiler kendilerini güzel göstermek, kimliğini yansıtmak, çevreye korku yaymak veya moda amacıyla dövme yaptırmaktadır.

Güneydoğu illerinde yapılan Dak, unutulmuş bir kültür mirası haline gelmiş; kırsal kesimde yaşlı âdeti olarak kalırken, kentsel alanda resim motifleriyle gençler arasında moda olmuştur. Geleneksel dövme motifleri, günümüze aktarılmış zengin bir kültürel miras olmasına rağmen, kuşaktan kuşağa aktarım neredeyse kaybolmuştur. Kültür endüstrisi, beden dövmelerini fark etmiş ve yeniden üreterek kitlelerin tüketimine sunmuş, bu sayede dövme yaygınlaşarak normalleştirilmiştir.

KAYNAKÇA:

• Anşin, G. Ve Kara, B., (2023). Mardin’de Din ve Dövme (Deq) İlişkisi, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 7 (1), s.70-83.
• Begiç, H. N., & Çapık, H. Ö. (2020). Anadolu Kültüründe Damga/ Tamga/ Dövme: Mardin Örneği, Milli Folklor, 32(126).
• Fırat, M. (2017). Kaybolan İzler: Güneydoğu’da Geleneksel Dövme ya da Dek ve Dak. İstanbul, Türkiye, Yapı Kredi Yayınları.
• Taşğın, A. (2006). “Geleneksel Dövme”, Cogito, sayı 44-45, ss. 225- 234.
• Tekin, Ç. (2023). “Geçmişin İzlerini Taşıyan Gelenek Dak”, İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Disiplinler arası Yenilik Araştırmaları Dergisi, 3 (1), s. 1-6.
• Yenipınar, U., ve Tunç, M S. (2013). Güneydoğu Anadolu Geleneksel Dövme Sanatı: Beden Yazıtları, Etki Yayınları, İzmir.